Από την πόλη κράτος στην παγκόσμια πόλη
Δύο κόσμοι σε μια πόλη
Με τη βιομηχανική επανάσταση η αστικοποίηση του κόσμου, η οποία
είχε δρομολογηθεί ήδη από τη Νεολιθική Εποχή, μετατρέπεται σε πραγματικό
παλιρροϊκό κύμα: η πόλη μεταμορφώνεται σε μοχλό για την αναδιαμόρφωση
των κοινωνικών σχέσεων. Πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία, κατά τη
διετία 2007-2008 το μερίδιο του παγκόσμιου πληθυσμού που ζει στα αστικά
κέντρα ξεπέρασε το μερίδιο του πληθυσμού που ζει στις ζώνες της
υπαίθρου....
...
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ
Πλέον, περισσότερα από 3,3 δισεκατομμύρια ζουν στις πόλεις·
μάλιστα, περισσότερα από 500 εκατομμύρια άτομα ζουν σε μεγάλα αστικά
κέντρα, των οποίων ο πληθυσμός υπερβαίνει τα 10 εκατομμύρια, ή σε πολύ
μεγάλες πόλεις με πληθυσμό άνω των 5 εκατομμυρίων. Σύμφωνα δε με τις
προβλέψεις του ΟΗΕ, το ποσοστό της παγκόσμιας αστικοποίησης θα αυξηθεί
σημαντικά κατά τη διάρκεια των επόμενων δεκαετιών (59,7% το 2030 και
69,6% το 2050). Επιπλέον, τα παλαιά και τα νέα αστικά κέντρα θα
απορροφήσουν το μεγαλύτερο μέρος της δημογραφικής αύξησης στο μέλλον
(1).
Αυτή η μεγάλης κλίμακας αλλαγή θα επηρεάσει κατά κύριο λόγο τις
πλέον πυκνοκατοικημένες, φτωχές και αναδυόμενες περιφέρειες. Δεδομένου
ότι οι βιομηχανικές χώρες είναι ήδη εξαιρετικά αστικοποιημένες, ο ρυθμός
με τον οποίο θα αυξάνεται ο αστικός πληθυσμός τους θα είναι αρκετά
χαμηλός, από το 74% σήμερα σε σχεδόν 85% το 2050. Μάλιστα, εκείνη την
εποχή, η επέκταση των πόλεων θα έχει φθάσει στα όριά της. Το ίδιο θα
ισχύσει και για τη Λατινική Αμερική, η οποία αποτελεί εξαίρεση ανάμεσα
στις υπόλοιπες αναδυόμενες περιφέρειες λόγω της πρώιμης αστικοποίησής
της, ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα. Ωστόσο, στην περίπτωσή της
παρατηρείται μια μορφή αστικοποίησης διαφορετική από εκείνη των πλούσιων
χωρών.
Οσον αφορά την Ασία και την Αφρική, θα γνωρίσουν -ήδη έχουν
αρχίσει να γνωρίζουν- μια τεράστια ανατροπή των ισορροπιών. Ο αστικός
πληθυσμός της Αφρικής έχει υπερδεκαπλασιαστεί από το 1950 (από 33
εκατομμύρια σε 373) και αναμένεται ότι το 2050 θα φτάσει το 1,2
δισεκατομμύριο, δηλαδή το 63% του πληθυσμού της ηπείρου. Στην Ασία, ενώ ο
αστικός πληθυσμός στα μέσα του 20ού αιώνα ανερχόταν στα 237
εκατομμύρια, σήμερα έχει φτάσει το 1,65 δισ. και αναμένεται ότι θα
διπλασιαστεί, αγγίζοντας τα 3,5 δισ. Ετσι, περισσότεροι από τους μισούς
Ινδούς θα ζουν σε πόλεις, όπως εξάλλου και τα τρία τέταρτα των Κινέζων
και τα τέσσερα πέμπτα των Ινδονήσιων.
ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ
Με λίγα λόγια, μπορούμε να υιοθετήσουμε την προφητική φράση του
ιστορικού Λούις Μάμφορντ (2) ότι ολόκληρος ο κόσμος «έχει γίνει μια
πόλη», ή μάλλον ένας ολόκληρος αστερισμός από αστικούς πόλους -συχνά
υπερβολικά μεγάλου μεγέθους- οι οποίοι στο εξής αποτελούν τα κομβικά
σημεία του παγκοσμιοποιημένου οικονομικού χώρου. Η αστικοποίηση των
φτωχών και των αναδυόμενων περιοχών, η οποία συνεπάγεται τη δημιουργία
αστικών κέντρων με τεράστια έκταση, φέρνει μια πραγματική επανάσταση
στην ύπαρξη και στον τρόπο δράσης ενός μεγάλου τμήματος της
ανθρωπότητας, ενώ οι επιπτώσεις της θα γίνονται αισθητές στο μέλλον με
ολοένα ταχύτερους ρυθμούς. Επιπλέον, στο βαθμό που θα εντείνεται η
αστυφιλία μέσα από έναν αυτοτροφοδοτούμενο κύκλο, θα δημιουργούνται νέες
κοινωνικές διαστρωματώσεις και θα μεγεθύνεται η τάση αλλαγής του
πλανητικού οικοσυστήματος από τον άνθρωπο.
Για να κατανοήσουμε την πραγματική εμβέλεια του φαινομένου
πρέπει να το εξετάσουμε σε βάθος χρόνου. Η μαζική αστικοποίηση και η
δημιουργία ιδιαίτερα εκτεταμένων αστικών κέντρων είναι σαφώς συνδεδεμένη
με την εμφάνιση της «Ανθρωποκαίνου Περιόδου», σύμφωνα με τον όρο που
επινόησε ο κλιματολόγος Τζέιμς Χάνσεν στην προσπάθειά του να δείξει ότι,
από τις αρχές της Βιομηχανικής Επανάστασης, ο άνθρωπος έχει ουσιαστικά
μετατραπεί σε μια πραγματική γεωλογική δύναμη. Πράγματι, από τη στιγμή
που η Βιομηχανική Επανάσταση απαίτησε την εντατική χρήση ορυκτών
καυσίμων προκάλεσε βαθύτατες αλλαγές στο βιότοπο του ανθρώπινου είδους.
Πριν από αυτή τη ρήξη, στην οικονομική και στην κοινωνική ζωή
κυριαρχούσαν επί χιλιετίες οι αργοί ρυθμοί των παραδοσιακών κοινωνιών,
ενώ τα χωριά και οι πρώτες πόλεις διατηρούσαν μια «συμβιωτική σχέση με
το φυσικό περιβάλλον» (3). Από τη γεωργική επανάσταση της Νεολιθικής
Περιόδου, που σήμανε το τέλος του νομαδισμού και άνοιξε το δρόμο για τις
συγκεντρώσεις πληθυσμών σε έναν τόπο, έως τον 19ο αιώνα, το ποσοστό του
αστικού πληθυσμού θα παραμείνει χαμηλό. Σύμφωνα δε με τις εκτιμήσεις
του ιστορικού Πολ Μπερός -οι οποίες μάλιστα συνέβαλαν στην αναθεώρηση
προς τα πάνω του ποσοστού του αστικού πληθυσμού- κυμαινόταν μεταξύ 9%
και 14%, ανάλογα με τις περιοχές και τις ιστορικές περιόδους (4).
Βέβαια, καθ' όλη την -εξαιρετικά μακρά- διάρκεια της
προβιομηχανικής περιόδου, δημιουργήθηκαν μεγάλες πόλεις όπως η Βαβυλώνα,
η Ρώμη, η Κωνσταντινούπολη, η Βαγδάτη, το Πεκίνο, το Σι Αν, το Χανγκ
Ζου, το Νανκίν (5) κ.ά. Ορισμένες από αυτές αποτελούσαν την καρδιά
αυτοκρατοριών και είχαν πληθυσμό δεκάδων -ή και εκατοντάδων- χιλιάδων
κατοίκων. Το 1300 μ.Χ., ο πληθυσμός του Πεκίνου έφτανε τις
500.000-600.000 κατοίκους (6). Η Ευρώπη γνώρισε αυτό που ο Μπερός
αποκαλεί «αστική άνθηση» κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, με τη δημιουργία
ενός δικτύου εμπορικών πόλεων και πόλεων-κρατών που ο πληθυσμός τους
ξεπερνούσε τις 20.000 κατοίκους. Παρ' όλα αυτά, δεν άλλαξε σημαντικά η
οικολογική ισορροπία ανάμεσα στην πόλη και στην ύπαιθρο, ούτε και
προέκυψε επανάσταση στις κοινωνικές σχέσεις.
Το 1780, σε ολόκληρο τον κόσμο υπήρχαν λιγότερες από εκατό
πόλεις των οποίων ο πληθυσμός ξεπερνούσε τις 100.000. Τόσο στην Ευρώπη
όσο και οπουδήποτε αλλού δεν είναι δυνατόν να γίνει λόγος για την
κυριαρχία της πόλης. Από τη Βιομηχανική Επανάσταση και μετά, εμφανίζεται
«μια νέα συμβιωτική σχέση ανάμεσα στην αστικοποίηση και στην
εκβιομηχάνιση (7)». Καθώς η τελευταία προϋποθέτει τη συγκέντρωση του
κεφαλαίου και της εργασίας, πυροδοτεί μια αναδιάρθρωση του καταμερισμού
εργασίας και μια αστικοποίηση χωρίς ιστορικό προηγούμενο. Ο αστικός
πληθυσμός της Αγγλίας από σχεδόν 20% το 1750 (ποσοστό ήδη υψηλό για την
εποχή εκείνη), φτάνει στο 80% έναν αιώνα αργότερα. Με εξαίρεση την
Ιαπωνία, μεταξύ 1800 και 1914 δεκαπλασιάζεται κατά μέσο όρο ο αστικός
πληθυσμός των υπόλοιπων περιοχών του κόσμου που περνούν στο στάδιο της
εκβιομηχάνισης και φτάνει τα 212 εκατομμύρια. Εκείνη την εποχή η
βιομηχανία απορροφά σχεδόν το ήμισυ του αστικού εργατικού δυναμικού.
Αυτή η εξέλιξη κατέστη δυνατή χάρη στη διαρκή αύξηση της παραγωγικότητας
του αγροτικού τομέα. Βέβαια, δεν πρέπει να ξεχνάμε τον βίαιο χαρακτήρα
της αλλαγής: το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι συνθήκες
ζωής της εργατικής τάξης -παιδιών και ενηλίκων- κατά τη διάρκεια του
δεύτερου μισού του 19ου αιώνα. Ωστόσο, όλα αυτά εντάσσονταν στην αργή
εξέλιξη προς τη γενικευμένη άνοδο του επιπέδου ζωής που παρατηρήθηκε
κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα......
......
Το 1848, ο Καρλ Μαρξ περιέγραφε ως εξής αυτήν την πρώτη παγκοσμιοποίηση:
«(Οι παλαιές βιομηχανίες) αντικαθίστανται από νέες βιομηχανίες που
χρησιμοποιούν πρώτες ύλες από ολοένα και πιο μακρινές περιοχές· όσο για
τα προϊόντα τους, δεν καταναλώνονται στη χώρα όπου παράγονται, αλλά σε
όλες τις περιοχές της υφηλίου. Στη θέση των παλαιών αναγκών, οι οποίες
ικανοποιούνταν από εγχώρια προϊόντα, εμφανίζονται νέες ανάγκες, για την
ικανοποίηση των οποίων απαιτούνται προϊόντα από ολοένα και πιο μακρινές
περιοχές και κλίματα. Η παλαιότερη απομόνωση των επαρχιών και των εθνών,
που ήταν αυτάρκη, αντικαθίσταται από οικουμενικές σχέσεις, από μια
οικουμενική αλληλεξάρτηση των εθνών (8)».
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου